Η Περαχώρα στα ύστερα χρόνια της Τουρκοκρατίας
Περαχώρα - Δερβενοχώρια: Τα ανυπότακτα χωριά των Γερανείων και του Κιθαιρώνα
Στα τέλη του 18ου αιώνα, η Περαχώρα εμφανίζεται ως μια οργανωμένη και αναπτυγμένη κοινότητα με περίπου διακόσια σπίτια και χίλιους κατοίκους. Ανήκε στην ευρύτερη ομάδα των επτά ανυπότακτων χωριών των Γερανείων και του Κιθαιρώνα, γνωστών ως Δερβενοχώρια (Κούντουρα, Βίλια, Μάζι, Μέγαρα, Περαχώρα, Μπίσια, Εξαμίλια). Οι κάτοικοί τους, Αρβανίτες στην καταγωγή, εμφανίζονται στη Νεότερη Ιστορία της Ελλάδας με την επωνυμία Δερβενοχωρίτες, καθώς είχαν αναλάβει ρόλο φύλαξης των ορεινών διαβάσεων, των λεγόμενων Μεγάλων Δερβενίων των Γερανείων Ορέων. Ζούσαν υπό προνομιακό καθεστώς, το οποίο διατηρούσαν από την εποχή της αρχικής εγκατάστασής τους στον τόπο, δηλαδή από τη Φραγκοκρατία. Οι Οθωμανοί, αν και προσπάθησαν, δεν κατάφεραν ποτέ να τους υποτάξουν και αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν τα παλιά προνόμια των Δερβενοχωριτών.
01
Δερβενοχωρίτες: Οι αδάμαστοι φύλακες των Γερανείων
Στο ανώνυμο Χειρόγραφο 93.3 της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, που χρονολογείται στα 1796, βρίσκουμε σημαντικές πληροφορίες για την κατάσταση που επικρατούσε στα χωριά των Γερανείων και του Κιθαιρώνα στα τέλη της Τουρκοκρατίας.
Το χειρόγραφο αυτό αποτελεί πολύτιμη πηγή για τη μελέτη της τοπικής ιστορίας της Περαχώρας και της ευρύτερης περιοχής της Μεγαρίδας. Από το κείμενο προκύπτει πως οι Δερβενοχωρίτες – Έλληνες Ορθόδοξοι Χριστιανοί και Αρβανίτες στην καταγωγή, που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή στα τέλη του 14ου – αρχές 15ου αιώνα -, από τις απαρχές της Τουρκοκρατίας διατηρούσαν ειδικά προνόμια, αφού οι Οθωμανοί αδυνατούσαν να τους υποτάξουν στρατιωτικά. Το οθωμανικό κράτος, αναγνωρίζοντας την ιδιαίτερη στρατηγική σημασία της περιοχής τους, παραχώρησε στους Δερβενοχωρίτες καθεστώς αυτοδιοίκησης και απαλλαγής από ορισμένους φόρους, με αντάλλαγμα την παροχή ασφάλειας στις ορεινές διαβάσεις, τα λεγόμενα Δερβένια.
02
Τα Δερβένια
Τα Δερβένια ήταν οι στενές και επικίνδυνες, αλλά στρατηγικά κρίσιμες, ορεινές διαβάσεις που συνέδεαν τη Ρούμελη με τον Μοριά. Εκεί βρίσκονταν οι οικισμοί των φρουρών, των Δερβενοχωριτών, οι οποίοι είχαν επιφορτιστεί με τη φύλαξή τους. Τα κεφαλοχώρια των διαβάσεων αυτών λειτουργούσαν και ως «μενζήλια», ταχυδρομικοί σταθμοί όπου οι ταξιδιώτες, οι έμποροι και οι επίσημοι ταχυδρόμοι άλλαζαν άλογα και έβρισκαν προσωρινό κατάλυμα. Τα τρία κυριότερα δερβένια της περιοχής της οροσειράς Πάρνηθα - Κιθαιρώνα - Γερανείων ήταν:
Το δερβένι της Χασιάς: στον δρόμο Θηβών - Αθηνών
Το δερβένι των Κουντούρων: στον δρόμο Θηβών - Μεγάρων
Το δερβένι του δρόμου Μεγάρων - Ισθμού: το δερβένι του δρόμου Μεγάρων - Ισθμού
Η τελευταία διαδρομή είχε δύο εναλλακτικές κατευθύνσεις. Η μία ακολουθούσε πεδινότερη πορεία, περνώντας χαμηλά από τη βόρεια πλευρά των Γερανείων και οδηγούσε στα Μπίσια και την Περαχώρα. Η άλλη διαδρομή ακολουθούσε πιο ανηφορική πορεία και περνούσε από τις περιοχές Αέρας και Μίγγες. Αν και υπήρχε και η διαδρομή της Κακιάς Σκάλας, ήδη γνωστή από την αρχαιότητα, αυτή ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνη και σπανίως χρησιμοποιούνταν. Οι Οθωμανοί απέδιδαν μεγάλη σημασία στους δρόμους των Δερβενίων, τους οποίους και χαρακτήριζαν στρατιωτικούς, χρησιμοποιώντας τους κυρίως για στρατιωτικές μεταφορές και επίσημες αποστολές.
03
Τα Προνόμια των Δερβενοχωριτών
Η σημασία των Δερβενίων, τόσο σε στρατιωτικό όσο και σε συγκοινωνιακό επίπεδο, κατέστησε τους Δερβενοχωρίτες πολύτιμους συνεργάτες του οθωμανικού κράτους, το οποίο τους παραχώρησε σειρά προνομίων. Τα σημαντικότερα ήταν οι φορολογικές απαλλαγές ή οι αισθητές μειώσεις στους φόρους που επιβάλλονταν στον υπόλοιπο χριστιανικό πληθυσμό της αυτοκρατορίας. Ως Χριστιανοί, οι Δερβενοχωρίτες όφειλαν να καταβάλουν το «χαράτσι», δηλαδή τον κεφαλικό φόρο, προκειμένου να εξαγοράζουν το δικαίωμα να διατηρούν τη ζωή και την πίστη τους. Το ποσό αυτό ανέρχετο σε 90 παράδες ανά άτομο. Συνολικά, η συνεισφορά όλων των Δερβενοχωριτών ανερχόταν στις 63.000 παράδες, ποσό που διαμοιραζόταν μεταξύ του υπόχρεου πληθυσμού, ώστε το μερίδιο του καθενός να είναι σχετικά μικρό.
Πέρα από τον κεφαλικό φόρο, υπήρχε και ο φόρος «σπέντζα», ο οποίος υπολογιζόταν με βάση την καλλιεργούμενη έκταση, την ποιότητα του εδάφους και την οικογενειακή κατάσταση του φορολογούμενου. Στην περίπτωση των Δερβενοχωριτών, η σπέντζα καθοριζόταν σε 44 παράδες για κάθε ενήλικο και 22 παράδες για κάθε ανήλικο άρρενα. Σε αντιστάθμισμα, οι Δερβενοχωρίτες απολάμβαναν δικαιώματα και αυτονομία που δεν ίσχυαν για τους υπόλοιπους χριστιανικούςπληθυσμούς. Πέτυχαν απαλλαγή ή σημαντική μείωση σε δυσβάσταχτους φόρους, κατάφεραν να απαλλαγούν από τη συμμετοχή τους σε αγγαρείες στα δημόσια έργα, απέκτησαν δικαίωμα ιδιοκτησίας στα κτήματα που κατείχαν και καλλιεργούσαν και άδεια να οπλοφορούν. Οι Οθωμανοί τους επέτρεψαν να ζουν σχεδόν αυτόνομα με την υποχρέωση να διατηρεί η κάθε κοινότητα των Δερβενοχωρίων σημαντικό στρατιωτικό σώμα από δικούς τους ενόπλους (συνολικά 2.000 άνδρες), μεριμνώντας για την τάξη και την ασφάλεια στα ορεινά περάσματά τους.
04
Οι υποχρεώσεις στην Οθωμανική Αρχή
Η τοπική αυτονομία των Δερβενοχωρίων είχε ως προϋπόθεση την οργάνωση στρατιωτικών σωμάτων από κάθε κοινότητα, τα οποία φρόντιζαν για τη διατήρηση της τάξης, την αποτροπή ληστειών και επιδρομών και την ασφαλή διέλευση προσώπων και αγαθών. Οι ίδιοι οι κάτοικοι, ως Δερβενοφύλακες, λειτουργούσαν ως φύλακες της περιοχής, έχοντας την ευθύνη για κάθε παραβίαση της ασφάλειας. Εάν σημειωνόταν ληστεία ή επίθεση σε δρόμο που τελούσε υπό τη φύλαξή τους, ήταν υποχρεωμένοι να αποζημιώσουν το θύμα. Η αποζημίωση αυτή ήταν προσδιορισμένη στην τιμή «το ένα χίλια». Το ποσό αυτό μοιραζόταν αναλογικά σε όλα τα Δερβενοχώρια, ανεξαρτήτως αν η συγκεκριμένη ληστεία είχε συμβεί εντός των ορίων τους ή όχι.
Ταυτόχρονα, είχαν την υποχρέωση να προσφέρουν φιλοξενία στους «αυθεντικούς», δηλαδή στους αξιωματούχους της οθωμανικής διοίκησης. Συγκεκριμένα, όφειλαν να τους προσφέρουν δύο γεύματα: ένα κατά την είσοδό τους στα εδάφη της κοινότητας και ένα κατά την έξοδό τους. Τα έξοδα αυτά καλύπτονταν συλλογικά από τους κατοίκους, σε αναλογία με τις οικονομικές δυνατότητες του καθενός.
Η αλληλεγγύη, λοιπόν, και η συλλογική ευθύνη ήταν χαρακτηριστικά της διοικητικής τους οργάνωσης.
05
Η διοικητική - κοινωνική οργάνωση και η οικονομική ζωή
Τα Δερβενοχώρια, αρβανιτόφωνοι οικισμοί που αναπτύχθηκαν κυρίως στον ορεινό χώρο των Γερανείων, αποτέλεσαν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας μια ιδιαίτερη περίπτωση κοινοτήτων με σχετική αυτονομία και προνόμια, που κέρδισαν με την αγωνιστικότητα, τη στρατηγική τους θέση και τις πολιτικές τους συμμαχίες. Παρά τις δυσκολίες της εποχής, οι Δερβενοχωρίτες διατήρησαν ισχυρό πνεύμα ελευθερίας και κοινοτικής οργάνωσης. Αρχικά κτηνοτρόφοι, ξυλέμποροι και ρετσινάδες, εξελίχθηκαν σε ιδιοκτήτες γης και παραγωγούς, σημειώνοντας εντυπωσιακή οικονομική πρόοδο, ιδιαίτερα κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα.
Η ομοσπονδία των χωριών (Κούντουρα, Βίλια, Περαχώρα, Μπίσια, Μάζι, Μέγαρα και Εξαμίλια) λειτουργούσε με δημογεροντίες και κοινό συμβούλιο, ενώ η τοπική τους διοίκηση συνυπήρχε με την παρουσία Οθωμανού τοπάρχη, του λεγόμενου «ντερβέναγα», που επόπτευε τα στρατηγικά περάσματα. Οι κάτοικοι ανέπτυξαν δραστηριότητες όπως η παραγωγή κατραμιού και η εμπορία του προς τη Βενετία, ενώ αξιοποίησαν οικονομικά και τις συγκυρίες των Ορλωφικών (1770), αποκτώντας χρήματα από τα λάφυρα που απέσπασαν από τις ομάδες των Τουρκαλβανών, οι οποίοι εγκατέλειπαν τον Μοριά μετά τις λεηλασίες που είχαν διαπράξει.
Η εκμετάλλευση αυτών των ευκαιριών οδήγησε σε μεταβολή του κοινωνικού και οικονομικού τους προφίλ: από κτηνοτρόφοι μετατράπηκαν σε αγρότες και εμπόρους, αγόρασαν χέρσα εδάφη και καλλιεργήσιμες εκτάσεις από Οθωμανούς αγάδες, αξιοποιώντας το προνομιακό δικαίωμα κατοχής γης που είχαν διατηρήσει από την περίοδο της βενετικής κυριαρχίας. Οι Κουντουριώτες απέκτησαν την Ελευσίνα, οι Βιλιώτες τις Πλαταιές, οι Περαχωρίτες αγόρασαν γαίες στον Ισθμό. Με αυτά τα δεδομένα, τα Δερβενοχώρια γνώρισαν σημαντική πληθυσμιακή και οικονομική ανάπτυξη, διατηρώντας ισχυρή κοινοτική συνοχή και εθνική συνείδηση.
06
«Η Μαγιά της Λευτεριάς» στην Κορινθία
Παρά τη σχετική ευημερία τους, οι Δερβενοχωρίτες παρέμειναν πιστοί στην ορθόδοξη πίστη και στην ελληνική παράδοση. Η καθημερινή εξάσκηση στα όπλα και η διατήρηση στρατιωτικής ετοιμότητας στις συντηρητικές, αγροτοποιμενικές κοινωνίες τους ενίσχυαν το αδούλωτο φρόνημα και διαμόρφωσαν έναν πληθυσμό έτοιμο να συμβάλει καθοριστικά στους αγώνες για την Ελευθερία. Έτσι, οι Δερβενοχωρίτες όχι μόνο δεν αλλοιώθηκαν από το προνομιακό καθεστώς, αλλά το αξιοποίησαν για να επιβιώσουν, να προοδεύσουν και να διατηρήσουν άσβεστη την εθνική τους ταυτότητα. Διατήρησαν σταθερά αταλάντευτα τον προσανατολισμό τους προς την Ελευθερία του Γένους και λίγο πριν τον ξεσηκωμό διέθεταν ένα σώμα 2.000 εμπειροπόλεμων ανδρών, που έγινε η «μαγιά της Λευτεριάς» στην Κορινθία.